Een reis door het Apenland, door J.A. Schasz M.D.
‘Een reis door het Apenland’, is een imaginair reisverhaal
geschreven door J.A. Schasz. Dit verhaal verscheen aan het einde van de
Verlichting in 1788. In de les hebben wij deze periode behandeld en hebben wij het
boek van Schasz gelezen. De leerlingen kregen de keuzevrijheid om voor of tegen
de representativiteit van dit boek in de genoemde periode te pleiten. Ik sta
hier persoonlijk positief tegenover; ‘Een reis door het Apenland’ is
representatief voor de Verlichting.
Voordat ik mijn stelling ga beargumenteren, bespreek ik
eerst de idealen van de Verlichting. Deze wetenschappelijke stroming loopt van
1670 tot 1789. De stroming is een reactie op de bombastische stijl van de
Barok. Het menselijk verstand stond centraal en deze rationele manier van
denken leidde er onder andere toe dat de gebreken van de samenleving aan het
licht kwamen. De samenleving werd steeds meer bekritiseerd en deze kritiek werd
ook verwerkt in het reisverhaal van Schasz.
Waarom is ‘Een reis door het Apenland’ representatief voor
de Verlichting? Ten eerste door het type verhaal dat is gebruikt door de
schrijver. Het boek van Schasz is namelijk een imaginair reisverhaal en dit is
typerend voor deze stroming. Het is niet zo dat in de Verlichting reisverhalen
voor het eerst verschenen, maar het doel van de vertellingen veranderde wel ten
opzichte van zijn voorgangers. Niet langer stond het vermaak voorop en werd vooral
de moraal belangrijk. Schasz creëert in ‘Een reis door het Apenland’ een
niet-bestaande wereld waarin hij op didactische wijze zijn ongecensureerde
mening kan geven. De apengemeenschap wordt metaforisch vergeleken met de
samenleving in de 18e eeuw. Een conflict tussen verschillende
partijen wordt nagebootst door de ‘Nummereenianen’ tegenover de
‘Nummervijfianen’ te zetten.
Daarnaast staat de ratio voorop in het boek. Delibereren,
heroverwegen en onophoudelijk twisten totdat niks meer te redden valt. Zo
begint hoofdstuk 1 en ook in de rest van het boek wordt rationeel gedacht. Het
ongeremd handelen wordt bekritiseerd en later in het verhaal blijkt dat de apen
een verkeerde keuze hebben gemaakt door zich mee te laten voeren in het
impulsieve gedrag van de menigte.
Ten derde is gelijkheid en een menswaardig bestaan voor
iedereen een belangrijk speerpunt van de Verlichting. De meeste
Verlichtingsdenkers waren dan ook voor de vervanging van de standenstaat door
de democratie. De macht moest in handen zijn van het volk. De drang van de apen
naar deze idealen is sterk merkbaar in het boek. Apenland bestaat uit een
hiërarchische samenleving die streeft naar gelijkheid tussen aap en mens. Dit
wordt duidelijk in de volgende passage:
‘Wij hebben derhalve,
na het ganse apendom daarover gehoord te hebben, goed gevonden een plan te
ontwerpen, strekkende om ons tot de rang van mens te verheffen en ons daarvoor
te doen erkennen.’
De quote uit het eerste hoofdstuk, ‘Door lang delibereren,
alles verloren’, spreekt de Verlichting eigenlijk tegen. De hoofdpersoon
verliest zijn vrouw, dienstmaagd, paard en hond doordat hij de situatie te lang
overpeinst. Dit zou betekenen dat de representativiteit van het boek afneemt.
Maar is het niet zo dat hij het Verlichte denken op een Verlichte manier
bekritiseert? Dit onderstreept dan alleen maar het feit dat het boek wel degelijk
thuis hoort in deze stroming.
Kortom ‘Een reis door het Apenland’ is representatief voor
de Verlichting, omdat het een imaginair reisverhaal is met een rationele manier
van denken, waarin gestreefd wordt naar gelijkwaardigheid. Dit boek is dan ook
zeker een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de Verlichte
literatuur.
